Zadnja stranica Tipika iz 972. godine, koju je potpisao car Jovan Cimiskije
Osnivači svetogorskih objekata obogatili su ih vinogradima s obzirom da su bili svjesni njihovog značaja za opstanak manastira. Prvi među njima bio je Sv. Atanasije, osnivač Velike Lavre, koji je zasadio vinograd na Milopotamosu, udaljen neka četiri sata, procijenivši da je to mjesto pogodno za uzgoj vinove loze.
Na Svetoj Gori nema velikih parcela na kojima bi se moglo gajiti žito, tako da je vinogradarstvo obezbjeđivalo proizvode koji su se mogli razmjenjivati za robu koja je manastirima nedostajala. Za nekoliko godina zasadi vinove loze i proizvodnja vina su se previše razvili. Tako je u Tipiku iz 972. godine napisano prvo takvo pravilo za svetogorske zajednice u kojem se ograničava trgovina i razmjena. Monasima je bilo zabranjeno da prodaju vino preko rijeke Zigos, a bilo im je dozvoljeno da višak vina zamijene za drugu robu. Prodaja vina mirjanima koji posjećuju Svetu Goru bila je dozvoljena, tako da bi monasi koji žive u potpunoj oskudici imali sredstva za preživljavanje.
Granica rijeke Zigos udaljena je neka četiri kilometra zapadno od granice same Svete Gore, koja je uspostavljena 943. godine i koja se proširila sve do današnje Nea Rode. Zašto je onda Tipik napravio ograničenja svetogorcima? U svojoj studiji „Vinova loza i vino u srednjevjekovnom Halkidikiju“ arheolog Joakim Papangelos iznosi veoma racionalno rješenje. Razlog je bio selo Komitisa, koje je imalo veoma raširene vinograde, a bilo je smješteno na svetogorskoj zemlji tik izvan oblasti Zigos. Tipikom se željela zaštititi ekonomija sela i postaviti granica na svetogorsku zemlju, ostavljajući selo Komitisa izvan tih granica, čime su farmeri mogli slobodno da prodaju svoja vina. Kako je vrijeme prolazilo to je ostala granica Svete Gore do danas.
Izgledalo je, međutim, da umjesto da budu ograničene, komercijalne aktivnosti su procvjetale tako da je nakon nekoliko godina Tipikom cara Vasilija II došlo do pokušaja da se stavi kočnica na ove aktivnosti, što je postalo predmetom kažnjavanja uključujući mogućnost trajnog protjerivanja sa Svete Gore. Ovaj Tipik je bio izuzetno strog, ali fenomen činjenja izuzetaka nije od juče. Godine 984, Atanasije iz Velike Lavre dao je igumanu manastira Iviron zlatnu bulu (službeni carski edikt) u kom Vasilije II dodjeljuje Lavri olakšicu za brod čija je nosivost 6 000 bušela (1 carski bušel iznosio je oko 37 litara). Sasvim je jasno da brod ove veličine nije bio korišten isključivo za prevoz osnovnih manastirskih potreba.
Vinograd koji pripada manastiru Hilandar
Godine 1045, objavljen je Tipik Konstantina IX, u kom vidimo da su manastiri posjedovali vlastite brodove kojima se prevozilo vino i ostali proizvodi na mnoga mjesta, uključujući Carigrad. Manastiri nisu prodavali isključivo suvišak vlastitih vina, već i sa drugih područja. Stanovnici Halkidikija, koji su se najvećim dijelom bavili uzgojem i proizvodnjom vina, prodavali su svoja vina manastirima ili zato što im se nije isplatilo prevoziti ga na druga tržišta ili zato što nisu bili u mogućnosti da to učine. Tipik je odredio da manastiri mogu održavati brodove sposobnosti da nose 200-300 bušela, te da mogu prodavati svoju robu u Solun a na istok najdalje do Balkana. Takođe su mogli prodavati suvišak vina u obližnje gradove, naročito one do kojih drugi brodovi nisu dolazili. Na ovaj način je car vodio brigu o opstanku naselja, ali je takođe štitio komercijalnu zonu Carigrada od svetogorske trgovine. Veliki brodovi su stavljeni van upotrebe, sa izuzetkom onog koji je pripadao manastiru Vatoped, i onih koji su bili izuzeti carskom naredbom.
Razvoj trgovine, međutim, doveo je do rasta manastira koji su proširili svoju imovinu, obogatili svoje biblioteke i povećali svoj broj. Oko 1000. godine bilo ih je preko 3 000 na Svetoj Gori.
U narednom stoljeću, zlatnom bulom iz 1102. godine, Aleksije I Komnin odobrio je potpunu autonomiju Svetoj Gori, te oslobađanje od svih poreza osim 10% nameta na transport i prodaju proizvoda.
Manastirska dokumenta sadrže obilje podataka o vitikulturi, koja u to vrijeme mora da je bila najvažnija poljoprivredna aktivnost u oblasti Svete Gore i van nje. Evstatije, koji je bio arhiepiskop grada Soluna od 1180 do 1195. godine, priznao je da su monasi (ne samo na Svetoj Gori) postali podmitljivi kada je u pitanju njihova briga za vinograde i trgovinu: „Oni više raspravljaju o vinu nego o teologiji,“ napisao je on.
Vizantijski carevi su bili velikodušni prema manastirima zato što su monasi imali ljude na svojoj strani, te imali uticaj na političke i administrativne stavove. Pomoću donacija od strane careva i zvaničnika, manastiri su stekli zemljište van granica Svete Gore, na Halkidikiju, u Solunu i mnogim drugim mjestima. Posjedi van Svete Gore zavisili su od manastira. Veliki dio Halkidikija zavisio je od Svete Gore, sa vinovom lozom kao osnovnom poljoprivrednom kulturom. Trgovina i zemljišni posjedi uzrokovali su mnoge svađe među manastirima, stanovništvom, pa čak i državom.
Postoji veliki broj veoma zanimljivih pojedinosti u ovom članku. Prva od njih je uključivanje monaha u trgovinu, van svake mjere koja je mogla biti dozvoljena. Druga pojedinost jeste briga manastira za dobrobit sela Komitisa. Starac Emilijan, bivši iguman manastira Simonopetra, daje osvrt: „Svetogorska zavisnost je nastala, u skladu sa uslovima, ili da osigura finansijske izvore ili provizije, ili da izađe u susret lokalnim zahtjevima – duhovnim, liturgijskim, itd. – da udahnu život i podršku u kolektivni um stanovništva. Na ovaj način, mir koji se osjećao u Bogorodičinom vrtu se proširio na vanjski svijet.“ Nažalost, do današnjeg dana, ono što se spominje u članku da se dešavalo prije mnogo godina, po pitanju svađa između manastira, stanovništva i države, i dalje je nastavljeno. Manastiri na Svetoj Gori, a svakako i Grčka pravoslavna crkva u cjelini, su bili izuzetno velikodušni po pitanju smještaja izbjeglica koji su pobjegli iz Male Azije 1921/22. godine. Veliki komadi zemlje poklonjeni su Halkidikiju i drugim mjestima. Nažalost, veliki broj potomaka tih izbjeglica ima veći osjećaj prava nego zahvalnosti, dok su političari ostali isti kao što su i bili. Pogledajte samo nedavnu nepravdu učinjenu prema manastiru Vatoped.
prevod sa engleskog Dragana P.
25.avgust 2014.
